Πολυγραμματισμοί και Νέες Τεχνολογίες

Α΄ΜΕΡΟΣ: ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ

Γραμματισμός- Η αρχική οριοθέτηση του όρου

Ο  γραμματισμός απόδοση στα ελληνικά του όρου «literacy» στην αρχική του οριοθέτηση  αφορά την συμβατική  ικανότητα ανάγνωσης  και γραφής , δηλαδή την ικανότητα του ανθρώπου να κωδικοποιεί προφορικές εκφορές του λόγου σε γραπτή μορφή και αντίστροφα.

• Πρόκειται για μία ψυχολογική ικανότητα την οποία αναπτύσσει το άτομο με βάση τις προσωπικές του δυνατότητες.
• Ο γραμματισμός αφορά : ι) αποκλειστικά τη γλώσσα και μάλιστα μία μορφή αυτής, την επίσημη γλώσσα του κράτους  ιι) αποκλειστικά το γραπτό λόγο.
•  Μοναδικό μέσο ανάγνωσης είναι ο έντυπος λόγος.
•  Ο γραμματισμός θεωρείται μία ουδέτερη ικανότητα, μία τεχνική γνώση.
•  Έχει στατικό χαρακτήρα, δηλαδή αφορά ένα πεπερασμένο σύνολο γνώσεων που κάποιος κατέχει χωρίς άλλες κοινωνικές προεκτάσεις (Χατζησαββίδης, 2007).
• Αρνητικό επακόλουθο της έλλειψης γραμματισμού, μέχρι τη δεκαετία του ΄90 εθεωρείτο ο αναλφαβητισμός και αφορούσε κυρίως στις συνέπειες που αυτός μπορούσε να έχει στην προσωπική και επαγγελματική ζωή των ατόμων(Hannon, 2000).

Αυτόνομο και ιδεολογικό μοντέλο γραμματισμού

Στον Brian Street (1984), οφείλεται η πρώτη σαφής οριοθέτηση δύο μοντέλων γραμματισμού: του αυτόνομου και του ιδεολογικού. Η αρχική οριοθέτηση  του γραμματισμού που αναφέρθηκε  στην προηγούμενη παράγραφο ανήκει στο αυτόνομο μοντέλο γραμματισμού.

Σύμφωνα με το ιδεολογικό μοντέλο γραμματισμού:

• Ο γραμματισμός δεν είναι ουδέτερος, υποκρύπτει κοινωνικές και πολιτισμικές διαφορές των μαθητών.
•  Δεν περιορίζεται στους σχολικούς τοίχους. Αφορά γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις των μαθητών ως άτομα αλλά και ως μέλη κοινωνικοπολιτισμικών ομάδων, που αναπτύσσονται καθημερινά στην προσπάθειά τους να επιτύχουν διάφορους κοινωνικούς στόχους.
•  Δεν επικεντρώνεται στον γραπτό λόγο αλλά σε όλους τους τρόπους και πόρους που οι μαθητές μπορούν να ενεργοποιήσουν, για να πετύχουν τους κοινωνικούς τους στόχους. Υπερβαίνει δε τα ίδια τα μέσα (γραπτός ή προφορικός λόγος) και αφορά εξίσου παραμέτρους κοινωνικής τάξης.

Ο γραμματισμός αφορά επομένως στη δυνατότητα του ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας κείμενα προφορικού και γραπτού λόγου, καθώς επίσης και κείμενα μη γλωσσικά (π.χ. εικόνες, σχεδιαγράμματα, χάρτες κλπ).

Παιδαγωγικές συνέπειες του ιδεολογικού μοντέλου

Αν όμως ο γραμματισμός με βάση το ιδεολογικό μοντέλο, είναι κάτι παραπάνω και διαφορετικό από την κατάκτηση μίας τεχνικής , τότε θα πρέπει να διερευνηθεί τι είδους  κοινωνικοπολιτισμικές «αποσκευές» φέρουν μαζί τους οι μαθητές.

Σε αυτό το πλαίσιο ο γραμματισμός δεν επιτυγχάνεται με μία μεθοδολογία κατάκτησης μίας τεχνικής και δεν περιορίζεται στο γλωσσικό μάθημα. Οι ιδέες και αντιλήψεις των μαθητών για το γραπτό λόγο είναι σημαντικές και κυρίως κατασκευάζονται σε μεγάλο βαθμό εκτός σχολικού χώρου.

Συνεπώς, ο ρόλος της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι ουσιαστικότερος από τη διδασκαλία μίας τεχνικής. Θα πρέπει να βρεθούν εκείνοι οι μηχανισμοί που θα επιτρέπουν σε όλα τα παιδιά να αναπτύξουν με τέτοιο τρόπο το γραμματισμό, ώστε να μπορούν να εκπληρώνουν τους κοινωνικούς στόχους τους.

Λειτουργικός και κριτικός γραμματισμός

Η έννοια του λειτουργικού γραμματισμού αφορά στην ικανότητα του ατόμου να ανταπεξέρχεται σε όλες τις δραστηριότητες στο εσωτερικό της ομάδας ή της κοινότητάς του και να συνεχίζει να μπορεί να χρησιμοποιεί την ανάγνωση, γραφή και αριθμητική για την προσωπική του ανάπτυξη και την ανάπτυξη της κοινότητάς του. Ο λειτουργικός γραμματισμός είναι συνήθως μετρήσιμος και ποσοτικός. Συχνά συνδέεται με την ικανότητα του ατόμου να ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στις ανάγκες της αγοράς εργασίας.

Ο κριτικός γραμματισμός αφορά την κατανόηση του  περιεχομένου των κειμένων, αλλά και την κατανόηση των τρόπων με τους οποίους διαμορφώνονται τα κείμενα από τους δημιουργούς τους, ώστε να περάσουν συγκεκριμένα μηνύματα. Ο κριτικός γραμματισμός διερευνά τους (ιδεολογικούς) λόγους  που κρύβονται στα κείμενα και τους σκοπούς που αυτά εξυπηρετούν. Τονίζεται ότι ο γραμματισμός δεν είναι ουδέτερος.

Από το γραμματισμό στους πολυγραμματισμούς

Από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90  η έννοια του  γραμματισμού έχει διευρυνθεί, ως προς το ίδιο το αντικείμενό του, τη γλώσσα. Με βάση τις αλλαγές στο επικοινωνιακό τοπίο και τη σημασία των ποικίλων σημειωτικών τρόπων (κείμενο, ήχος, εικόνα, video κλπ)  στην κατασκευή σύγχρονων κειμένων, επαναπροσδιορίζονται τα όρια του γραμματισμού στην συμπερίληψη όχι μόνο της γλώσσας αλλά και άλλων τρόπων κατασκευής νοήματος. Γίνεται λόγος πλέον για πολυγραμματισμούς.

Η ιδέα των «πολυγραμματισμών»  όπως αναφέρεται από τους Kalantzis & Cope αφορά στην «ικανότητα κατασκευής νοήματος σε διαφορετικά πολιτισμικά, κοινωνικά ή ειδικά συγκείμενα καθώς και την ικανότητα χρήσης όχι μόνο αλφαβητικών αλλά και πολυτροπικών αναπαραστάσεων» (Kalantzis & Cope, 2001).

Β΄ΜΕΡΟΣ: Πολυγραμματισμοί και Νέες Τεχνολογίες

Πολυγραμματισμοί: Χαρακτηριστικά

·         Η έννοια των πολυγραμματισμών (multiliteracies) υποδηλώνει την ποικιλία των μορφών κειμένων που έχουν σχέση με τις τεχνολογίες της  πληροφορίας και των πολυμέσων, αλλά και την ποικιλία των μορφών κειμένων που παράγονται μέσα σε μία πολύγλωσση και πολυπολιτισμική κοινωνία. Δηλώνει την πολυμορφία τόσο σε γεωγραφικό όσο και σε  κοινωνικό – με την ευρύτερη έννοια- επίπεδο.

•   Η γλώσσα γίνεται αντιληπτή ως κοινωνικοπολιτισμική πρακτική.
•  Τα κείμενα δεν είναι ουδέτερα.
•  Ο γραμματισμός δεν περιορίζεται στο γλωσσικό μάθημα, αλλά  επεκτείνεται σε όλα τα αντικείμενα του σχολικού προγράμματος και πέρα από αυτά.
• Αναδεικνύεται  η πολυτροπικότητα και διερευνάται η συνεισφορά κάθε τρόπου στην παραγωγή νοήματος, αλλά και η συσχέτιση των διαφόρων τρόπων που συλλειτουργούν στα σύγχρονα κείμενα (έντυπα ή ψηφιακά).
• Επισημαίνεται  η ανάγκη χρήσης  «μεταγλωσσών» , δηλαδή λειτουργικών γραμματικών που θα περιγράφουν το νόημα στον  κάθε τρόπο (γλωσσικό, οπτικό, ακουστικό, νοηματικό κ. ά.) χωριστά, αλλά και σε πολυτροπικά κείμενα, όπου το νόημα κατασκευάζεται, μέσω της συνέργειας των διαφόρων τρόπων αναπαράστασης.

Πολυγραμματισμοί: Παιδαγωγική

Η παιδαγωγική πρόταση των πολυγραμματισμών προτείνει την κατανόηση του νοήματος ως ένα σχέδιο, το οποίο περιλαμβάνει 3 στάδια:

·         Το σχεδιασμένο: Παρέχει τους διαθέσιμους πόρους νοήματος.

·         Το σχεδιασμό: Αφορά τη διαδικασία διαμόρφωσης νέου νοήματος σε διαφορετικό πλαίσιο.

·         Το ανασχεδιασμένο: Συνιστά ένα νέο πόρο και όχι απλή αντιγραφή του σχεδιασμένου.

Η διαδικασία  υλοποιείται μέσα από μία σειρά παιδαγωγικών διαδικασιών που περιλαμβάνουν:

·         Τοποθετημένη πρακτική: Αφορά στην ερμηνεία και εξοικείωση με τα διαθέσιμα είδη λόγου και κειμενικά είδη, τα οποία υπάρχουν στην καθημερινότητα των μαθητών, αλλά και ευρύτερα εκείνα που αναπτύσσονται σε δημόσιους χώρους, όπως και χώρους εργασίας.

·         Ανοικτή διδασκαλία: Εξοικείωση  με τις διάφορες μεταγλώσσες για την περιγραφή των διαφόρων τρόπων κατασκευής νοήματος. Ανάλυση και κατανόηση της λειτουργίας των διαφόρων τρόπων.

·         Κριτική πλαισίωση:  Ερμηνεία του κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος διαφόρων τύπων κατασκευής νοήματος. Η κριτική πλαισίωση αφορά στην ανακάλυψη των τρόπων με τους οποίους λειτουργεί κάτι. Απαντά σε ερωτήσεις όπως: Γιατί υπάρχει ή συμβαίνει αυτό; Ποιος είναι ο σκοπός του; Τα συμφέροντα ποιού εξυπηρετεί; Τα  συμφέροντα ποιού υπονομεύει; Πως λειτουργεί; Θα μπορούσε να λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο;

·         Μετασχηματισμένη Πρακτική:  Το αποτέλεσμα μίας διαδικασίας κριτικής αναπλαισίωσης, ώστε η μετασχηματισμένη σημασία, το προϊόν της διαδικασίας σχεδιασμού, να λειτουργήσει σε ένα νέο πλαίσιο για να εκφράσει διαφορετικές ανάγκες.

Ένας χάρτης (μοντέλο) για τους πολυγραμματισμούς

Το 2004 η Suzan Hill αναπτύσσει ένα μοντέλο για τους πολυγραμματισμούς στην προσχολική εκπαίδευση. Ο χάρτης για τους πολυγραμματισμούς, όπως αποκαλείται το μοντέλο της, περιλαμβάνει όχι μόνο τον έντυπο λόγο αλλά και τα ψηφιακά μέσα, λαμβάνει δηλαδή υπόψη την πολυμεσική και πολυτροπική καθημερινότητα των παιδιών.

Ο χάρτης για τους πολυγραμματισμούς προβλέπει 4 στάδια εξίσου σημαντικά τα οποία όμως δεν οργανώνονται κατ΄ ανάγκη σε γραμμική ακολουθία. Αυτά τα στάδια αναφέρονται σε διαφορετικές πρακτικές. Το παιδί αναπτύσσει τους πολυγραμματισμούς στη διάρκεια  4 αλληλοσυσχετιζόμενων σταδίων. Δηλαδή καθώς λειτουργεί ως:

•          Λειτουργικός χρήστης          -   functional user
•         Κατασκευαστής νοήματος    -    meaning maker
•         Κριτικός αναλυτής                -   critical analyzer
•          Μετασχηματιστής                -    transformer

Η λειτουργική χρήση αφορά τεχνική γνώση για τον εντοπισμό και σπάσιμο του κώδικα, χρήση  εικόνων και συμβόλων, επιλογή και λειτουργία μηχανημάτων και μετακίνηση ανάμεσα σε διαφορετικά μέσα: βίντεο , υπολογιστές, χαρτί.

Η κατασκευή νοήματος αφορά στην κατανόηση του πως οι διαφορετικοί τύποι κειμένων και οι διαφορετικές τεχνολογίες νοηματοδοτούν τον κόσμο και πως μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τις ανάγκες των ανθρώπων.

Η κριτική ανάλυση αφορά στην κατανόηση του ότι δεν υπάρχει καθολική αλήθεια και άρα ό,τι διαβάζουμε και μελετάμε, είναι μία επιλογή που έχει γίνει από κάποιο άτομο. Επίσης αφορά στην κριτική επιλογή της κατάλληλης τεχνολογίας για έναν στόχο.

Τέλος ο μετασχηματισμός αφορά στη χρήση γνώσεων και δεξιοτήτων με νέους τρόπους, ώστε να σχεδιάζουμε και να αναπτύσσουμε νέα κείμενα (Hill 2004; 2007).

Συμπερασματικά: Πολυγραμματισμοί  και νέες τεχνολογίες

Η μετανάστευση , η πολυ-πολιτισμικότητα (πολιτισμική και γλωσσική πολυμορφία), η παγκοσμιοποίηση, καθώς και οι τεχνολογίες επικοινωνιών είναι παράγοντες που κατέστησαν κρίσιμα διάφορα γλωσσολογικά ζητήματα , όπως του γραμματισμού στη σημερινή εποχή. Μάλιστα η φύση των  Νέων Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας  έπαιξε τον κυρίαρχο ρόλο στην παγίωση των πολυγραμματισμών .

Με τη συνδρομή των νέων τεχνολογικών εργαλείων που είναι διαθέσιμα για τη μετάδοση της πληροφορίας,  το νόημα πλάθεται με μεθόδους που είναι όλο και πιο πολυτροπικές  και πολυεπίπεδες. Το  νόημα πλέον  της γραπτής γλώσσας διαπλέκεται  με σχήματα νοήματος οπτικά , νευματικά, ηχητικά και κ.ά..  Αυτή  τη συνθετότητα των νέων πολυτροπικών κειμένων   που παράγονται με τη βοήθεια των  Νέων Τεχνολογιών οι τρέχουσες παιδαγωγικές αντιλήψεις για τη γλώσσα και την επικοινωνία είναι ανεπαρκώς εξοπλισμένες  να τις διαπραγματευτούν.  

Η παιδαγωγική των πολυγραμματισμών κρίνεται αναγκαία για την κατανόηση των νέων μορφών κειμένου. Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η εξοικείωση με τα τεχνολογικά μέσα, ο ψηφιακά εγγράμματος πολίτης και η αναφορά  στο  κοινωνικό-πολιτισμικό- ιδεολογικό πλαίσιο και στη συνθήκη που παράγεται το νόημα/πληροφορία.

Σύμφωνα με τον  U. Eco:  “Η ανθρωπότητα για αιώνες προχώρησε προς τα μπρος διαβάζοντας και γράφοντας [...]. Όταν ανακάλυψαν ότι μπορούσαν να δένουν μεταξύ τους τα φύλλα [...] ποτέ πια δεν μπόρεσαν να απαρνηθούν αυτό το θαυμαστό εργαλείο”.

Οι παραπάνω φράσεις αυτές περικλείουν τη σημασία της πολυμεσικής και πολυτροπικής κειμενικής παραγωγής στην εποχή που ζούμε. Οι ΤΠΕ δίνουν πλέον τη  «θαυμάσια» δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να «δέσουν» εύκολα, γρήγορα αλλά και δημιουργικά διάφορες δραστηριότητες και κάθε λογής υλικά σε ενιαία κείμενα προσφέροντας στους μαθητές μαθησιακές εμπειρίες  που συνδυάζουν, από τη μια πλευρά, στοιχεία από το οικείο γι αυτούς ΤΠΕ περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνουν, και, από την άλλη, εκείνες τις προσεγγίσεις που θεωρούν ότι ο γραμματισμός  αναπτύσσεται και μέσα και από την «ανάγνωση» σύνθετων και  όχι αποπλαισιωμένων κατασκευών νοήματος.

ΠΗΓΕΣ

Παπαδοπούλου, Μ. (2011). Από τον γραμματισμό στους πολυγραμματισμούς. Ταξίδι για τον γραμματισμό.

Cope, B., & Kalantzis, M. (2009). “Multiliteracies”: New literacies, new learning. Pedagogies: An International Journal, 4(3), 164-195.

Kalantzis, M., & Cope, B. 2001. Πολυγραμματισμοί. Στο Α. Φ. Χριστίδης (Επιμ.) Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 214 – 216. 

Ετεοκλέους, Ν., Παύλου, Β. & Τσολακίδης, Σ. (2012).Γραμματισμός και πολυτροπικότητα : Μελέτη περίπτωσης για την αξιοποίηση του Multimedia Builder από  μελλοντικούς εκπαιδευτικούς στην Κύπρο. In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012, Selected papers of the 10th ICGL, pp. 783-795. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.